Haida Dili (Xaat Kíl)Haida dili, Na-Dené dil ailesinin içinde belli başlı üç koldan ilkini oluşturan Haida alt öbeğinde yer alır. Haida halkı, Kraliçe Charlotte adasında, İngiliz Kolumbiyası'nın kıyılarında, kuzeydeyse Birleşik Devletler’in Alaska Eyaletinde yaşarlar. Kültürel bakımdan Tlingitlere benzeyen Haida halkının güneyde olanlarına Skidegate, Ninstins, kuzeyde, Alaska'da yaşayanlarına da Kaigani ya da Masset denilmektedir. Haida ismi, köken olarak xayda ‘kişi’ kelimesinden gelmektedir. Haidalar geçmişte, yarı özerk küçük topluluklar halinde yaşarlardı. Soy tarihlerindeki önemli olayları simgeleyen totem direkleri halk sanatlarının en güzel örnekleridir.
Haida dilinin güney ağzı 1911'de Swanton tarafından incelenmiştir. Ninstints denilen bu ağzın yirminci yüzyıl başında ancak birkaç konuşanı kalmıştı. 1970'e gelindiğinde ise bu lehçenin tek bir konuşanı vardı. Skidegate dialektininse 1876'da otuz konuşanı vardı ve bu halk Kraliçe Charlotte adasının kuzeyinde yaşıyordu. 1997'de Krauss'un bildirdiğine göre yine aynı adada altmış yaşını geçkin on beş kişi tarafından konuşulmaya devam edilmekteydi.
Haida sözdağarı Radlof tarafından 1858'de çalışılmaya başlandı. Daha sonra 1884'te Tolmie, 1891'de Boas ve 1902'de La Grasserie bu dille ilgili araştırmalar yaptı. 1895'te Harrison, 1906'da Keen, Kitab-ı Mukaddesi Haida diline çevirebilmek için birer dilbilgisi yazmıştır. Bunun yanında, 1964'de Bursill ve Hill ortak bir çalışma ile Haida şarkılarını kitaplaştırdı.
Haida dilinde, dudaksıl soluklu, patlamalı, düz kapantılı, dudaksıl düz genizsi, dudaksıl gırtlaksı, dudaksıl düz, dudaksıl genizsi, orta dişyuvasıl düz kapantılı, orta dişyuvasıl soluklu kapantılı, orta dişyuvasıl patlamalı kapantılı, yan dişyuvasıl, orta dişyuvasıl yarı kapantılı patlamalı, orta dişyuvasıl sessiz sızıcı, orta dişyuvasıl düz genizsi, orta dişyuvasıl, dişyuvasıl yan ünsüz, dişyuvasıl yan ünsüz, dişyuvasıl yan ünsüz, damaksıl sızıcı ötümsüz, gırtlaksı sızıcı kapantılı, genizsi patlamalı kapantılı, art damaksıl kapantı, soluklu, patlamalı, art damaksıl genizsi, küçül dil kapantı ünsüzü, soluklu, kapantı sızıcı soluksuz küçül dil ünsüzlerine rastlanır. Haida dilinde kıse ve uzun ünlülerin ayrımı sözkonusudur. Bunun yanında ton da bulunmaktadır.
Haida dilinde, çokbileşimlilik özelliği karşımıza çıkar. Örneğin soru edatları kişi zamirlerine ulanır. Anlam güçlendirmek için ikilemeye sıkça başvururlur;
Da‘gua gā’waiya’ gā’waiya’
(Sen?) (nasıl düştün) (nasıl düştün)
Haida dilinde anlatı örneği;
“Yáahl uu st'igáalaan, hal st'i'áwyaagaan. 'Wáadluu xíl hal tlaahláayaan. Gut'iláa k'íit k'uts hal ts'asláangaan. 'Wáadluu sáng kwáan hal néilaan gyaan hal 'lagáalaan, Asgáayst hal xitgwáangaan táawk uu hal diyáangaan. 'Wáadluu, chíin kwáan gándlaay aa hal táagaan. Hal sk'ísdlaayaan gyaan xitgáay aa hal jagíyaayaan. 'Wáadluu hingáan an sáanjuudaayaan.”
(Kuzgun hastaydı, çok çok hastaydı. Sonra ilaç yapmaya karar verdi. Üç farklı türde kökü kaynattı. Sonra bunu içti birçok gün boyunca ve iyileşti. Sonra, yiyecek bulmak için etrafta uçtu. Sonra ırmak ağzında fazlaca balık yedi. Tıka basa doymuştu ve uçamadı. Sonra öylece, tek başına dinlendi. – “Yáahl” [Kuzgun] Erma Lawrence’un aynı adlı öyküsünden)
Haida dilinde sayılar;
[1] sgoansin [2] stin [3] lgunul [4] stansin [5] leil [6] lganul [7] djiguaga
[8] stansanxa [9] laalingisgoansingo [10] laal
Tlingit Dili
Tlingit Dili, Na-Dené Dil Ailesinin, aynı isimle anılan Tlingit alt öbeğinde bulunmaktadır. Bu dil, Kuzey Amerika’da, Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska Eyaleti ve Kanada’da konuşulmaktadır. Krauss 1995 verilerine dayanarak yedi yüz kişinin Tlingit dilini kullandığını belirtmiştir.
Bu halkın yaşadığı Yukon Bölgesinde Tlingit dilini günümüzde altmış, altmış beş yaşında yerliler daha yaygın konuşmaktadır. Gençlerse iki dillidir. Alaska’da yaşanan karışık evlilikler bu dili gerilemektedir. Bu durum Tlingit dilinin gelecekte yok olma tehlikesiyle baş başa olduğunu göstermektedir. Bu tehlikeye karşı günümüzde Kanada’da, Yukon Eyaleti Carcross ve Teslin yerel okullarında ilk öğrenimde Tlingit dilinde eğitim verilmektedir.
Tlingit halkının oldukça köklü bir sözlü edebiyat geleneği bulunur. Anlatıcılar tarafından ezberlenen, kuşaktan kuşağa aktarılan en önemli efsaneleri ‘Haa Shuka’ (Atalarımız) ve ‘Haa Tuwunaaga’ (Ruhlarımızın Sağlığı için Törensel Konuşmalar) İngilizce’ye çevrilmiştir. Ayrıca uzun ve titremli söylenen ünlüler de bulunmaktadır. Tlingit dilinin birkaç ayırt edici alt ağzı bulunmasına karşın genelde bu bir anlaşma güçlüğü yaratmaz.
Tlingit dilinde fiil türetmek için bir dizi ayırt edici ön ek bulunur. Bu ekler fiil gövdelerine eklenir, zaman ve devamlılık gibi durumlara göre değişim gösterir. Örneğin ya- ve si- öne eki ile;
ya-jaak (öldürmek) si-neix (korumak)
ya-hoon (satmak) si-teen (görmek)
ya-aak (birleştirmek) si-ee (pişirmek)
Tlingit dilinde, yapılan eyleme göre fiilin de gövdesi çekilir. Örneğin öldürmek fiilinde, tümce içinde bir araç belirtiliyorsa kullanılan fiil kökü, geçişlilik durumunda başka bir fiil kökü kullanılır;
ya-jaak (öldürmek) – ts’itskw xwaaják (bir kuş öldürdü)
li-jaak (öldürmek) – téich xwaaliják (onu bir taşla öldürdü)
Tlingit dilinde, söz dizimine örnek vermek gerekirse, Franz Boas’ın, Tlingit yerlilerinden dinleyerek kaleme aldığı bir anlatıdan yaralanabiliriz;
Tlingit Dilinde sözdizimi örneği;
Dùcát’ sá yàn’àwàdél t’àtyìn k’àlútdáx ’awés duxúx.
(karısı) (birden)(bitirdi, baktı)(gecede)(ortasından)(bu) (kocası)
(Kadın kocasına, gecenin bir yarısı, birden bire bakmayı kesti)
Tlingit dilinde günlük konuşma örneği;
“Łingít égí xh’ìya áxhch?” (Tlingit dilini anlıyor musun?)
“Ą Łingít exhà áxhch.” (Evet, Tlingit anlıyorum)
“Łingít tlił exhà áxhch.” (Tlingit dilini anlamıyorum)
“Ch’e yê gugênk’ Łingít exhà áxhch.” (Tlingit dilini çok az anlıyorum)
Tlingit dilinde sayılar;
[1] łéix' [2] déix [3] nás'k [4] daax'oon [5] keijín [6] łeidooshú
[7] daxadooshú [8] nas'gadooshú [9] gooshúk [10] jinkaat
Ahtna Dili
Ahtna Dili, Alaska, Na-Dené Dil Ailesinin, Atabaskan alt öbeğinin Kuzey kolunda yer almaktadır. Alaska ve Yukon bölgelerinde konuşulan ve Atabaskan grubunun en kuzeyde yer alan üyesidir. Bu dil üzerine Leer (1979) ve Krauss’un (2005) bir dizi araştırması yayımlanmıştır. Ahtna Dilinde aynı kökenden gelen diğer Atabaskan dillerinde de rastlanılan yüksek ve alçak ton yanında hece duruşu ile son patlamalı seslere yaygın bir biçimde bu dilde bulunur.
Krauss’un belirttiğine göre, Ahtna Dilinin bazı ağızlarında, Na-Dené dillerindeki tonlama yoktur. Copper nehri ve Yukarı Tanana bölgelerinde konuşulan lehçelerde ise tona rastlanır. Ahtna dilinin Merkez ve Yukarı ağızlarında geçmişte de günümüzde de tona rastlanmaz (Tuttle’a göre), bunun yanında sonlu patlama sesleri de yoktur.
Aynı lehçede seslerde gırtlaksıllaşmaya ve diğer Na-Dené dillerinde olan alçalan final seslere bulunmaktadır. Yukarı Ahtna lehçesinde yüksek ve alçak ton olduğu Krauss tarafında belirtilmektedir. Ahtna dilini günümüzde seksen kişi konuşmaktadır (1995 Krauss).
Ahtna dilinde sayılar;
[1] ts'ilk'ey [2] nadaeggi [3] taa'i [4] denc'ih [5] 'alts'eni [6] gistaani
[7] konts'aghi [8] lk'edenc'ih [9] ts'ilk'ey kole [10] hwlazaan
Tanaina Dili (Tanana)Tanaina Dili, Na-Dené Dil Ailesinin, Atabaskan alt öbeğinin Kuzey kolunda yer almaktadır. Alaska ve Yukon bölgelerinde konuşulan Tanaina, Atabaskan grubu içinde Ahtna diliyle yakın ilişkilidir. Bazı dilbilimciler bu iki dili Ahtna-Tanana dili olarak birlikte ele almaktadır.
Aşağı Tanaina Dilinin (Dena’ina) dört lehçesi vardır; Yukarı İnlet Lehçesi (Alaska, Knik, Susitna, Tyonek’de konuşulur), İnlet Lehçesi (Alaska, Kenai, Kustatan, Seldovia’da konuşulur), İliamna Lehçesi (Alaska, Pedro Körfezi, İliamna Gölü bölgesi), İnland Lehçesi (Alaska, Nondalton, Lime Village bölgesi).
Yukarı Tanaina Dilinin, Salcha ve Minto olarak adlandırılan iki lehçesi bulunur, Kanada’nın Yukon Eyaletinde konuşulur. Salcha lehçesinde diğer Na-Dené dillerinde rastlanılan tonlu konuşma biçimi yoktur.
Tanaina dilinin Salcha lehçesi, Koyukon dilinin komşusu durumundadır, bu lehçede yükselen ve alçalan olmak üzere iki tona rastlanır (Krauss ve Tuttle’a göre). Bunun yanında sonlu patlama ve gırtlaksıllaşma bu lehçede karşımıza çıkmaz. Minto lehçesindeyse sadece alçalan ton bulunur. Bu dili günümüzde 75 kişi konuşmaktadır.
Tanaina dilinde sayılar aşağıda olduğu gibidir;
[1] zelkei [2] tucha [3] tohchke [4] tenki [5] zielalo [6] koshssini
[7] kanzeogi [8] ltakolli [9] lehezetcho [10] koljushun
İngalik Dili
Degexit'an (Deg Hit’an ya da Deg Xinag) da denilen İngalik dili, Na-Dené dil ailesinin Atabaskan grubunun Merkezi Alaska – Yukon alt öbeğinde yer almaktadır. İngalik halkı, Kanada’nın Yukon havzasında dağlık ve tundralık bölgelerde balık avcılığıyla geçinir.
Dilleri, Na-Dené dillerinin Atabaskan kolunda yer alan İngalikler, bu bağa rağmen kültürel olarak Eskimolardan daha çok etkilenmiştir. Bazı boylar yarı göçebeyken, bazıları da köylerde yaşamayı seçmişti.
İngalik köylerinin en önemli yapısı yarısı toprağa gömülü, bir tür sauna olan kashim binalarıdır. Günümüzde, İngalik dilini konuşanların sayıları 20-30 kişi kadardır.
İngalik dili üzerine 1973 yılında, Henry, Hunter, Jones ve Eliza’nın Alaska’da yaptığı bir dizi araştırma bulunmaktadır. İngalik Dilinde birkaç kelime örneği verirsek;
dał (leylek) ts’och (tabak) chon (yağmur) drodeya (koyun)
dzedza (kuş) guga’ (bebek) is (balık ağı) jił (pişirmek)
k’o’ (ok) milo’ (el) łił (olta) min (göl)
İngalik dilinde sayılar;
[1] giłaga [2] teka [3] toig [4] dence [5] giłasna [6] dongagelaka
[7] dongatelaka [8] dongatogo [9] dongadence [10] nilk'osnal
Koyukon Dili
Ten'a olarak da anılan Koyukon Dili, Alaska’da konuşulmaktadır. Na-Dené Dil Ailesinin, Atabaskan alt öbeğinin Kuzey kolunda yer alır. Alaska’nın iç bölgelerinde konuşulan bu dil, İngalik diliyle yakın ilişkilidir. Koyukon arazisine giren ilk Avrupalılar, 1838 yılında Alaska’da Nulato ve Yukon nehirleri boyunca keşif gezilerine çıkan Ruslar olmuştur.
Koyukon dili üç ana lehçeye ayrılır; Yukarı, Merkez ve Aşağı. Bu ağızlar Koyukuk ve Yukon vadilerinde on bir bölgede halen üç yüz kişi tarafından konuşulmaktadır. Koyukon halkının tümü iki bin üç yüz olarak belirtildiğine göre bu dilin gerilediğini söylemek yersiz olmaz.
1899-1927 yıllarında Cizvit misyonerleri Koyukon dilinde bir dizi çeviri ve dilbilgisi çalışması yapmıştır. Bu dilde en önemli gramer çalışması, Koyukon dilini ana dili olarak konuşan Eliza Jones’un, 1970 yılında hazırladığı ve halen ilk öğrenimde kullanılan dilbilgisi kitabıdır. Koyukon dilinde birkaç sözcük örneği verirsek;
yah (ev) dinan (adam) bizdiy (geyik) ch’ileech (şarkı)
goh (tavşan) dikin (değnek) keela (oğlan) min (göl)
soa (güneş) nindaala (ördek) dlił (dağ) tł’in (kemik)
Koyukon dilinde sayılar;
[1] k'eełek'ee [2] neteek'ee [3] toak'ee [4] denk'ee [5] k'eelts'ednaale
[6] neelk'etoak'e [7] neelk'etoak'ee k'eelek'eebedee'oane [8] neelk'edenk'ee [9] neelk'edenk'ee k'eelek'eebedee'oane [10] k'eet hoadaaltoanee
Kuçin Dili
Kuçin (Gwich’in) dili, Na-Dené Dil Ailesinin Atabaskan koluna üyedir ve Loucheux, Kutchin ya da Tukudh olarak da anılır. İsimleri, eskiden halkın kendilerine, Van Tat Gwich’in, ya da “Göllerin arasında yaşayan halk” demesinden gelmektedir. Kuçin halkı, günümüzde hemen tümüyle Alaska ve Kanada’nın Kuzeybatı Yönetim Bölgesi ve Yukon Eyaletinde yaşamaktadırlar.
Robert McDonald (1829-1913) adında bir vaiz tarafından ilk kez Latin alfabesine aktarılan Kuçin dilinin yazım kuralları 1970’lerde bu dilde eğitim başlayınca tekrar gözden geçirilmiştir. Bu iki yazım biçiminden en son geliştirileni eğitimde resmen benimsenmiştir.
Kuçin dilinde dişsil ve dişyuvasıl sesler oldukça karakteristik olarak karşımıza çıkar. Titrem (ton) bu dilde çok sık kullanılmamıştır, ama serbest bir vurgu da söz konusudur. Kuçin dilinin bir lehçesi mi, yoksa ondan ayrı bir dil mi olduğu hâlâ tartışılan Han (Hän) ise genellikle Kuçin diliyle birlikte değerlendirilir.
Günümüzde, Alaskan ya da Batı Kuçin delinen lehçenin Yukon Vadisi, Birch Creek, Beaver, Fort Yukon, Chalkyitsik, Venetie’de yaklaşık üç yüz konuşanı kalmıştır. Kanada kısmında ise yine bu halktan yüz kişi bu dili konuşmaktadır, bu topluluğa Doğu Kuçin de denilir. Günümüzde Kuçin dilini 430 (1998 Kanada nüfus istatistiklerine göre), Han dilini ise 7-8 kişi konuşmaktadır (1995 Krauss).
Tukudh da denilen Kuçin dilinde b, p ve x seslerine sadece yabancı dillerden geçmiş olan sözcüklerde rastlanılır. Bunun yanında nazal sessizler bu dilin karakteristik özelliğidir. Kuçin dilinde yarı ünlüler de bulunur (oo, ei, oi, ui, ou).
Kuçin dilinde tümce örneği;
“Nikhwatì Zheezhìt nigwìłnjìk” (Efendimizin duası)
Hän-Kuçin dilinde tümce örneği;
“Shëtso ’yul hè änitl’ù ts’ä kënträ òhtse”
(Büyükannem boncuklara bakıyor ve ayakkabı yapıyor)
Kuçin dilinde sayılar;
[1] ihthlug [2] nekthui [3] un ihthlog [4] ttankthut [5] ihthlõkwunlih
[6] nikkittyigg [7] chitsuttetsinekthui [8] nikkittankhut
[9] (vunchuthnuko) [10] ihthlogchotyin
Tahltan Dili (Nahanni)
Nahanni olarak da adlandırılan Tahltan Dili, İngiliz Kolumbiya’sının kuzeybatı bölgesinde konuşulur. Na-Dené dil ailesinin, Atabask alt öbeğinin Kuzey kolunda yer alan Tahltan dilinde kırk beş ünsüz bulunur ve ses paleti diğer Na-Dené dillerine göre daha az gelişkindir.
Art dişyuvasıl seslere rastlanan bu dilde, dişsil, gırtlaksıl sessizler olarak da oldukça zengindir. Tahtlan halkı, Stikine ve Iskut ırmağı boyunca avcılıkla geçimlerini sağlamaktaydı. Bunun yanında, Kanada’da, Dease gölü kıyısında, Telegraph Creek ve Vencouver yakınlarında da oturanlarına da rastlanır.
Tahltan dilinin ayırt edilen üç lehçesi vardır; Tahtlan, Kaska, Tagiş (Mithun’a göre). Günümüzde, Tahltan ağzını konuşan otuz beş, Kaska lehçesini konuşan dört yüz, Tagiş lehçesini konuşan ise iki kişi kalmıştır.
Kaska lehçesine, konuşanları Dene Dzage adını vermektedir. Bazı dilbilimciler Tagiş ve Kaska ağızlarını ayrı bir dil olarak değerlendirme eğilimdedir. Ama genelde bu toplulukların dilleri Tahltan Dili içinde kabul edilir. Aynı Tlingitler gibi totem simgelerine göre sınıflanan bir toplum sistemleri vardır (Cheskea – kuzgun ve Cheona – kurt).
Tahltan dilinde sayılar;
[1] łége [2] łaké [3] táte [4] łénte [5] łoláxhe [6] nasłége
[7] nasłaké [8] nastáxhe [9] nasłénte [10] tŧ'otnán
Sekani Dili (Sikanni, Tsek'ehne)Sikanni de denilen Sekani Dili, Kanada’nın İngiliz Kolumbiyası ve Alberta Eyaletlerinde konuşulur ve Na-Dené Dil ailesinin Atabask alt öbeğinin Kuzey koluna üyedir.
Sekanilerin büyük bölümü, Finlay, Parsnip nehri boyları ve Rocky Dağları kıyısında yaşar. Kuzey ve batı komşuları Babin, Dakelh, Dunneza (Kunduz Kabilesi), Slavey, Kaska, ve Tahltan gibi diğer Atabaskan topluluklarıdır. Güney komşuları ise Saliş kabileleridir.
Sekani dilinde (Tsek'ehne), ötümsüz kapantılı, soluklu kapantılı, patlamalı kapantılı, sessiz sızıcı, genizsi, ötümsüz tınlayıcı sessizlerine rastlanır. Ayrıca uzun seslilere de bulunmaktadır. Günümüzde otuz, kırk kadar konuşanı kalmıştır (1997 Hargus).
Sekani dilinde sayılar;
[1] ea cly t'ye [2] oo kea t'ye
[3] tah t'ye [4] tee tut ye
[5] clah tzoo lah nin t'ye [6] ea tze tat t'ye
[7] oo kai ding kee [8] ea tzee teen t'ye
[9] kah lah ken t'ye [10] kay nen t'ye
Kunduz Kabilesinin Dili (Dunne-za, Tasttine)
Kunduz Kabilesinin dili, Dane Zaa, Dunne-za, Tasttine, Dunneza olarak da adlandırılır. Kanada’nın Alberta eyaletinin Peace Nehri kıyısının asıl yerlileri olan Kunduz Kabilesinin dili, Na-Dené dil ailesinin Atabaskan kolunun Kuzeybatı Kanada alt grubuna üyedir ve Tahltan, (Tagiş ve Kaska ile birlikte) Sekani diliyle yakın ilişkilidir. Günümüzde 300 konuşanı bulunmaktadır (1991 Kinkade).
Kunduz Kabilesinin dilinde sayılar;
[1] inlutés [2] okenté [3] tuté [4] tinaté [5] lutsonanénté [6] inché-ta-té
[7] ta-u-at-cé [8] in-ce-denté [9] ca-la-kinté [10] ken-en-té
Çipevya Dili (Dene Suline)Denesųłįne denilen Çipevya dilini konuşanlar, Kanada’nın kuzeyinde Na-Dené dil ailesinin Kuzey Atabaskan kolu içinde yer alan bir halktır. Kanada’nın Kuzeybatı Yönetim Bölgesi’nde, Saskatchewan, Alberta ve Monitoba eyaletlerinde konuşulmaktadır.
Geçmişte Çipevyalar, kuzey kutup dairesine yakın oturan halkların çoğu gibi Ren geyiği sürülerine göre göç etmekteydi. Çipevya kültüründe doğal elemeye dayanan acımasız bir yaşam tarzı benimsenmişti. Güçlü olanların zayıf olanları ezdiği bir sosyal düzendir bu.
Çipevya dili hakkında en eski kayıt 1742’de Montagnais tarafından kaydedilmiştir. Bu dili konuşanların büyük kısmı çift dillidir. Na-Dené dil ailesinin Atabaskan Kolunun Kuzey Kanada alt grubunda yer alan Çipevya dili, Slavey, Hare ve Dogrib dilleriyle yakın ilişkilidir. Bu dili günümüzde 4000 kişi konuşmaktadır (1995 Krauss).
Çipwvya dilinde sayılar;
[1] xhiłághe [2] náke [3] taghe [4] dįghį [5] sasųlághe [6] xhąłk'é-taghe
[7] xhįłási-dįghį [8] xhąłk'é- dįghį [9] xhiłághe-yaghaútą [10] xhiłá-unéną
Slavey Dil ve Lehçeleri (Slave, Hare)Na-Dené Dil Ailesinin Atabaskan kolunun Kuzeybatı Kanada alt grubunda yer alan Slavey Dili (Dene) Mackenzie nehri bölgesi, Alberta, Kuzeybatı Yönetim Bölgesi ve İngiliz Kolumbiyası’nda toplan üç bin dokuz yüz kişi tarafından konuşulmaktadır. Kuzeybatı Kanada alt grubunun Slave-Hare bölümünde yer alan bu dil, Hare, Dogrib ve Çipevya dilleriyle yakın ilişkilidir.
Dağlı Slavey (Shihgot’ine) Güney Slavey (Dené Thá) gibi, Slavey halkı birçok alt gruba bölünmüştür. Kanada’nın Alberta Eyaleti, Kuzeybatı Yönetim Bölgesi ve İngiliz Kolumbiyası’nın kuzey kısmında, Mackenzie nehri boyunca yaşarlar.
1997’de Krauss’un bildirdiğine göre güney lehçesinin toplam üç bin, kuzey lehçesininse toplam dokuz yüz konuşanı bulunmaktadır. Bu dil hakkında ilk çalışmayı 1876’da misyoner olan Emile Petitot tarafından yapılmıştır. Dene Dháh da denilen Slavey diliyle ilişkili olan Hare dili ve Kunduz Kabilesinin dili ile yakından ilişkilidir. Hare ya da Bear Gölü Slaveylerinin dili (K’áshogot’ine–Sahtú Got’ine) Slavey dili ile yakın ilgilidir.
“Ada”
Güney Slavey Lehçesi – ndu
Bistcho Gölü (Kegúnht’u) Lehçesi – ndu
Assumption-Habay (Xewónht’e) Lehçesi – du
Fort Vermilion-Eleske (Xewónst’e) Lehçesi – du
“Benim gözüm”
Güney Slavey Lehçesi – sendáa
Bistcho Gölü (Kegúnht’u) Lehçesi – sendáa
Assumption-Habay (Xewónht’e) Lehçesi – sedee
Fort Vermilion-Eleske (Xewónst’e) Lehçesi – sedee
“O uyumak istiyor”
Güney Slavey Lehçesi – nétį
Bistcho Gölü (Kegúnht’u) Lehçesi – ndéhtin
Assumption-Habay (Xewónht’e) Lehçesi – ndéhtin
Fort Vermilion-Eleske (Xewónst’e) Lehçesi – néhtin
“O oynuyor”
Güney Slavey Lehçesi – nágoyeh
Bistcho Gölü (Kegúnht’u) Lehçesi – ndáwoyeh
Assumption-Habay (Xewónht’e) Lehçesi – ndáwoyeh
Fort Vermilion-Eleske (Xewónst’e) Lehçesi – nágoyeh
“O büyüyor”
Güney Slavey Lehçesi – yenéhsheh
Bistcho Gölü (Kegúnht’u) Lehçesi – yendéhsheh
Assumption-Habay (Xewónht’e) Lehçesi – yendéhsheh
Fort Vermilion-Eleske (Xewónst’e) Lehçesi – yenéhsheh
Güney Slavey Lehçesinde sözdizimi örneği;
I Nógha dene eli t’ónh kádi, ehłeh ts’edi.
(bu)(sansar) (kişi) (odur)(önce)(o söyledi)(geçmişte)(o söyledi)
Eyóon kegúnhté óon jon aaht’in ndahndagúle ndahk’éndíh.
(şu) (şu yol) (o zaman)(bura)(sen tümü)(evebeynlerin)(seni korudu)
(Bu sansardı, geçmişte bunu ilk söyleyen o olmuştu. O zamanda şuradaki yol, seni ve evebeylerini de bütünüyle korudu.)
Slavey dilinde sayılar;
[1] łíe [2] xhoki [3] tai [4] dįį [5] sųlái [6] xhehts'étai
[7] łáhdįgh [8] xhehts'édįį [9] łúúli [10] honéno
Hare dilinde sayılar;
[1] lígi [2] rákee [3] tai [4] dį [5] lak'e [6] xhehts'étai
[7] ládhį [8] xhets'édi [9] lifóto [10] horéno
Dogrib Dili
Tłįcho da denilen Dogrib dili Na-Dené Dil ailesinin Atabaskan kolu altında sınıflandırılır. Günümüzde 2110 konuşanı bulunur. Kanada’da 1999 nüfus verilerine göre 2085 kişinin birincil dili Dogrib diliydi. Büyük Esir Gölü ile Büyük Ayı Gölü arasında bulunan bölge bu halkın yaşadıkları bölgelerdir.
Dogrib Dilinde ünsüzler, dudaksıl kapantılı ötümlü (b), dişyuvasıl kapantılı (d,t), dişyuvasıl kapantılı patlamalı (t’), art damaksıl kapantılı (g, k), damaksıl kapantılı patlamalı (k’), art damaksıl yuvarlak kapantılı (gw), art damaksıl yuvarlak kapantılı (kw) ve yuvarlak kapantılı patlamalı (kw’), dişyuvasıl hışırtılı (dz, ts, j, ch), dişyuvasıl hışırtılı patlamalı (ts’), hışırtılı ötümlü ve ötümsüz (dl, tl), dişyuvasıl hışırtılı patlamalı (ch’), dişyuvasıl sızıcı (z, s), sızıcı ötümsüz (ł), sızıcı ötümlü (zh), dişyuvasıl sızıcı ötümsüz (sh), art damaksıl sızıcı ötümlü (gh), art damaksıl sızıcı (x), gırtlaksı kapantılı (’), gırtlaksı sızıcı ötümsüz (h), dudaksıl genizsi (m), dudaksıl genizsi kapantılı (mb), dişyuvasıl genizsi ötümlü (n), dişyuvasıl genizsi (nd), yakınsak dişyuvasıl ötümlü (r), yakınsak yan ötümlü (l), yakınsak dişyuvasıl ötümlü (r), yakınsak damaksıl ötümlü (y), yakınsak art damaksıl yuvarlak (w), yakınsak art damaksıl yuvarlak ötümsüz (wh) şeklindedir.
Bunun yanında Dogrib Dilinde kısa ünlü (a, e, i, o) ve uzun ünlüler (aa, ee, oo) arasında bir ayım bulunur. Nazal sesliler (ą), alçalan ton (à şeklinde gösterilir) yazım içinde belirtilmesine rağmen yükselen ton herhangi bir işaretle gösterilmez.
Dogrib dilinde sayılar;
[1] en-clai [2] nak-ka [3] tta-rgha [4] tting [5] sîlaì
Karier Dili (Dakelh)
Dakelh de denilen Karier Dili, Na-Dené dil ailesinin Atabaskan kolu içinde Merkezi İngiliz Kolumbiyası alt grubunda yer alır. Babin (Babine veya Kuzey Karier), Çilkotin (Chilcotin ve ya Tsilhqot’in) ve günümüzde konuşulmayan Nicola (Stuwix) dilleriyle yakın akrabadır. Bu dilin 500 konuşanı vardır (1987 Nüfus verilerine göre). Karier dilinde gösterme zamirleri çeşitlilik göstermektedir;
ndi ’úlhti’ (bu tüfek)
nayoo ’úlhti’ (şu tüfek)
nagun-i ’úlhti’ (şu oradaki tüfek)
Karier dilinde geçişsiz fiiller yanında, geçişli eylemler iki grupta toplanmaktadır. Bunun yanında geçişli fillerin özneli ve öznesiz kullanımı biçimleri birbirinden farklıdır. Bu dilde değişmeyen eylemler de başka bir grup oluşturmaktadır. Bu dilde gelecek zaman kipi bulunur. Bunun yanında isimler genel, tamlanmış isimler ve isimleşmiş fiiller olarak üçe ayrılır. İyelik durumu ön eklerle belirtilmektedir. Örneğin el “la” sözcüğü;
sla (elim) ’ula (bir el) nela (bizim elimiz)
nla (elin) yula (onun eli) nolila (sizin eliniz)
oola (eli) dula (onun eli) bula (onların eli)
Karier söz dizimi örnekleri;
Nayoon dune, nawhulnúk-un, ’en, neba ’únt’oh
(Bu adam) (hikayeler anlatan tek kişidir)(o babamızdır)
Karier Dilinde sayılar;
[1] íło [2] naŋkhê [3] tha [4] teŋgê [5] kwollai [6] łk'etha
[7] łthak'ant'i [8] łketeŋgê [9] iło hulerh [10] hwonîzyai
Babin Dili (Kuzey Karier Dili)Babin dili Nat’ooten-Witsuwit’en olarak da anılır. Babin Dili, Babin ve Witsuwit'en halkı tarafından Kanada’nın İngiliz Kolumbiyası’nda konuşulur. Günümüzde, Babin and Witsuwit'en halkının çoğu çift dillidir. Babin dili aynı zamanda Kuzey Karier dili olarak da anılır. Bu dilin batı ve merkezi İngiliz Kolumbiyasında 500 konuşanı kalmıştır (1997 Hargus).
Babine dilinde sayılar aşağıda olduğu gibidir;
[1] íło [2] naŋkhê [3] taq'ey [4] teŋgê [5] kwollai [6] łk'etha
[7] łthak'ant'i [8] łketeŋgê [9] iło hulerh [10] hwonîzyai
Çilkotin Dili
Çilkotin yerlileri dillerini Tsilhqot’en olarak adlandırırlar. Çilkotin dili, Washington Eyaleti ve İngiliz Kolumbiyası’nda konuşulur. Çilkotin halkının kuzey komşuları Karier (Dakelh), doğu komşuları Secwepmectsín (Shuswap), güneyde St'at'imcets (Lillooet) ve batıdaysa Nuxalk (Bella Coola) halklarıdır.
Ulkatço Karierleri ise Anahim Gölü kıyısında konuşulur. Çilkotin adı İngilizceye tsił qoxt'in (Çilkotin Nehri halkının dili), anlamına gelir. Çilkotin kelimesi de tsił (genç adam) ve qox (nehir) kelimelrinden oluşmaktadır. Altı Çilkotin boyu bulunur; Esdilagh (Alexandria), Redstone, Stone, Tl'esqox (Toosey), Tl'etinqox (Anaham) Xeni Gwet'in (Nehemiah).
Çilkotin dilinde sayılar;
[1] inl-hi [2] nan-kuh [3] tai [4] tī [5] is-kun-la
[6] utl-tshun-tai [7] utl-tshun-tai-gut-inl-hi
[8] guh-in-il-ti [9] entlah lakul [10] it-tshil-aw-nil-nan
Sarsi Dili
Sarsi Dili, Na-Dené Dil Ailesinin Kuzey Atabaskan öbeğinde kendi ismiyle anılan bir alt öbek oluşturur. Sarsi topluluğu kendine Tsúùt’inà demektedir. Günümüzde Kanada’nın Alberta Eyaletinde Calgary şehri yakınlarında yaşamaktadırlar. İngilizce isimleri olan Sarcee Karaayak dilinde (Blackfoot) saxsii kelimesinden gelmektedir. Karaayaklar, Sarsi halkına kendi dillerinde saxsiiwak “Orman Ülkesinin Halkı” demekteydi. Sarsi dili ses dağarı olarak diğer Atabaskan dillerinden farklı değildir. Bu dilde üç ton bulunur; alçalan, orta ve yükselen.
Goddard’ın, 1915’te Kaliforniya Üniversitesinde yayınladığı Sarcee Textes isimli kitabında aktardığı bir Sarsi şaman duası da bulunmaktadır. Tüm Atabaskan yerlilerinde önemi bulunan Ter-evi törenlerinde söylenen bir duadır bu. Ter-Evi, kabile erkeklerinin gittiği, kızgın taşların üstüne su dökülmesiyle buhar elde edilen bir tür saunadır.
“Haiyūhū’ halītsa siłtitdininna naga tcazzīlī, ’atsīla’ haiyūhū’ halītsa da naga tcazzīlī, ’atsīla’ siłtitdinacnagùla dīna tcazzīle sagalana siłtitdinacnagùla dīna tcazzīle sagalana gimmiłtidīnasnagūla halīka ’agīnahī haiyūhū’, ’īta siłtitdininna ts’a nadīgīts’an haiyūhū’, ’īta ’ītsangak’atsa nadīgīts’an danist’agga, kwīyiga gwagūnīlī dīna ’īslīgūla haiyūhū’, ’īta saga nit’a di tū gūmasītīgī ’anlaigī, dī nūk’a ’annīlagī gūk’a djonna dīna ’īłīgūla haiyūhū’, ’īta sīgīla kanīgīt’ahī saga yīnīnī haiyūhū’, ’īta ’īsteīteī saga yīnīnī saga nīt’a ’īta haiyūhū’ ’īta tanīsinna saga nīt’a sagūyīła, nanī’ dīnatī hanīts’ītadīsīdlī.”
“Ey yaşlı adam bana yardım et, senin için ter-evinde duyacaksın, ey yaşlı adam burada senin için ter-evi, onlara yardım eder misin? Ter –evindeki bu kişiler buradalar, onlara yardım et. Yaşlı adam, buraya gelir misin? Ey babam, bana yardım et. Yıldırım şimdi seni duyuyorum. Ey babam kuş seslerini tekrar duyabilir miyim? Gök altında en mutlu ben olabilir miyim? Ey babam bana acı. Bu çevreleyen su, bu adayı yaratan su, bu suyla çevrelenmiş uzun boylu adamın adasını sen yarattın. Ey babam izin ver günlerim sonuna dek tükensin. Ben bir şey sunayım. Ey babam bu sunuyu yiyeyim. Bana acı. Ey babam ben zavallıyım. Bana bir şey ver.”
Sarsi dilinde sayılar;
[1] tłìk'āzá [2] ákíyī [3] tóók'ī [4] dīītc'íí [5] gúùt'áá [6] gùstóní
[7] tcìctc'ídí [8] tłàcdīītc'í [9] tłìk'uyagháá [10] gunìsnání
Tolowa-Galis Lehçeleri (Tututni)
Oregon’da konuşulan bu dil ve lehçeler, Na-Dené Dil ailesi içinde Tolowa-Galis alt grubu olarak adlandırılır. Bu grupta birine yakın, lehçe oldukları tartışılan beş dil bulunur; Çetko, Kokil (Fransızca yazılışıyla Coquille), Galis (Galice), Tolowa ve Tututni. Beş konuşanı kalan Çetko dışında Galis ve Kokil dilleri ölü dillerdir. Tolowa dilini konuşan halk 1000 kişi olmasına rağmen bu dili bilen beş kişi kalmıştır. 1962’te Tututni dilini on kişi konuşuyordu.
Tolowa ve Tututni dilleri geçmişte, bugünkü Oregon ve Kaliforniya eyaletlerinin sınır bölgesini çizen Smith ve Kalamath nehirlerinin arasında kalan bölgede konuşulmaktaydı. Atabaskan öbeğinde yer alan Tolowa (Tolowa) ya da Smith Nehri Dili, Smith Nehri bölgesinden kuzey Kaliforniya kıyılarına dek yayılmıştı. 1910 yılına gelindiğinde 121 kişi Tolowa Dili konuşmaktaydı. 1945’de bu sayı 37’ye düşmüştü.
Batı Kıyısı Atabaskan topluluğu, bölgeye yaklaşık 1000 yıl önce göç edenlerin soyundan gelmiştir. Kokil Dili (Coquille, Yukarı Coquille) veya Mishikhwutmetumme; bir Atabaskan dilidir, geçmişte Coquille nehrinin doğu yakasında, Oregon’un ve Myrtle Creek’in batısında konuşulurdu. 1956’da Oregon’daki Kızılderili rezervasyonlarında 900’den az Kokil yaşamaktaydı.
Umpqua Dili, Umpqua River, Oregon’da konuşulurdu, günümüzde Roseburg akınlarında. 1902 yılında Grand Ronde Rezervasyonuna yerleştirilen sadece 84 kişi kalmıştı.
Çastakostalar (Chastacosta) küçük bir Atabaskan kabilesiydi, Illinois nehri yakınlarında ve Rogue nehri civarlarında kendi dillerini konuşuyorlardı. 1945’te sayıları sadece 20 kişiydi.
Taltushtuntude, başka küçük bir Atabaskan kabilesidir ve Rogue nehri, Oregon ve Galice Creek bölgesinde yaşamışlardır. 1937’de sayıları sadece 42 kişiydi.
Dakubetede, küçük bir Atabaskan kabilesidir, Applegate Creek’den, günümüzde hiç üyesi kalmamıştır.
Bir Atabaskan halkı olan Çetkolar (Chetco) Brookings, Oregon yakınlarındaki Chetco nehri yakınında oturmaktaydılar. 1910’a gelindiğinde sadece 10 üyesi kalmıştı.
Tolowa Dilinde sözcükler;
adam – chusne güneş – xwet'e beyaz – hlki
kadın – trunxai ay – chagutlsri sarı – hltsu
köpek – hlen su – tutlxut kırmızı – hlsrik
Tututni Dilinde sözcükler;
adam – tisne güneş – xashi beyaz – hlki
kadın – tsaxe ay – chaghalsi sarı – łtsu
köpek – li su – tulxata kırmızı – łsuk
Tolowa dilinde sayılar;
[1] la [2] nax [3] tak [4] dintce [5] cwela [6] kostanne
[7] tcete [8] lanisût [9] la-ûndai [10] nesûn
Tututni dilinde sayılar;
[1] laxh [2] naxi [3] tak'i [4] denč'i [5] sxwela [6] gwestane
[7] sč'ide [8] naxendo [9] laxhndo [10] xwese
Hupa Dili (Natinixwe)
Na-Dené Dil ailesinin Atabaskan kolunda bulunan Hupa Dili, Kuzey Kaliforniya’da Trinity Vadisinde (Natinixwe) konuşulmaktadır. Bu dilde özellikle ötümlü ve ötümsüz ünsüzler arasında belirgin bir karşıtlığın göze çarpmasıdır. Art damaksıl patlamalı ünsüzler bu dilde bulunmaktadır.
Hupa dilinde sayılar;
[1] ła' [2] nahx [3] taq [4] dink [5] chwola' [6] xostan
[7] xohk'it [8] kenim [9] miqostaw [10] minłung
Matol Dili
Matol Dili (Mattole-Bear River), Kuzey Kaliforniya’da konuşulan bir Atabaskan dilidir. Matol Dili ya da Bear Nehri Kızılderilileri, tarihi olarak Mendocino Körfezi çevresinde konuşulurdu. Matol Dili, doğu komşuları Eel Nehri Dilini konuşan bir Atabaskan topluluğudur. Bear Nehri yerli yerleşimleri Tcalko', Chilsheck, Chilenche, Selsche'ech, Tlanko, Estakana, ve Sehtla’dır.
Kroeber bu halk üzerine bir dizi araştıra yapmıştır (1925). Onun verdiği sayılara göre bu bölgenin 1770 olan nüfusunun 500’ü bu halka aittir. Cook (1976) bölgede yer alan halkları Matol (Mattole), Whilkut, Nongatl, Sinkyone, Lassik ve Kato halklarının sayısını toplam 4700 olarak belirtilmiştir. Bunun büyük kısmı Matol halkından oluşur. Baumhoff yerli Matol halkının nüfusunu 2476 olarak belirtir, ama bu dili konuşanların sayısını araştırmasında belirtmez (1958). Rohnerville Rancheria Matol Federal Rezervasyonunda, güneyinde bulunan Eureka yerel bölgesinde, 29 kişinin bu dili konuştuğu belirtilmiştir (2000 nüfus verilerine göre).
Matol Dilinde sözcükler;
yemek – yan güneş – shaa beyaz – łiigái
görmek – 'in ay – shaa sarı – łitsáw
köpek – naat'łíí su – too kırmızı – łitcidj
işitmek – ts'áts'an siyah – łishin terk etmek – yaaxyai
Matol dilinde sayılar;
[1] láiha' [2] nakxé` [3] dak'é` [4] dint'syé` [5] djikxóla' [6] gwostxán
[7] la'sgwód [8] dji`t'syéd [9] - [10] nisiyán
Kato Dili (Cahto)
Na-Dené dil ailesinin içinde, Kato ya da Cahto dili hemen hemen ölü bir dildir. 1980’lerde, Kato halkı 100 kişi olmasına rağmen, bu dili konuşan sadece 10 kişi kalmıştır. Kato halkı, Long Valley ve Cahto Valley’de Laytonville Rezervasyonunda yaşamaktadırlar.
Wailaki halkı günümüzde, Kaliforniya’da Covelo’da, Round Valley Kızılderili Rezervasyonu’nda yaşamaktadırlar. Bu halk iki ölü lehçe konuşmaktaydı; Lassik ve Kekawaka. Dilleri, Sinkyone diline oldukça yakındı.
Sinkyone (Eel Nehri) halkı kuzey Kaliforniya’da yaşamaktaydı. Eel Nehri Halkı iki kabileye ayrılır; Lholhankok ya da Bull Creek Sinkyone Güney Humboldt İlinde, günümüzdeyse Humboldt Redwoods State Park’ta yaşarlar. Onların güneyindeyse, Shelter Cove Sinkyone halkı Kuzey Mendocino ilinde oturur. Dillerine Wailaki de denilmektedir. 1920’lerde 100’den az kalmışlardı. Günümüzde bu diller ölü durumdadır. Kato dilinde sözcüklere örnek verirsek;
yemek – ch'oyaan güneş – shaa beyaz – lhgai
görmek – isaan ay – naaghai sarı – lhtciik
köpek – naalhghii su – too kırmızı – lhtciik
işitmek – ts'eegh siyah – lhshin şarkı söylemek – lee'
adam – din kadın – tc'eek
Kato dilinde sayılar;
[1] laxa [2] naka [3] tak [4] naka-naka [5] lasane [6] bûn-laxa
[7] bûn-naka [8] bûn-tak [9] bûn-naka-naka [10] lal baûñ
Navaho Dili (Navajo)
Navaho dili (Diné Bizaad) Birleşik devletler’in Utah, Colorado, Arizona, New Meksiko eyaletlerinde konuşulan, belki de en yaygın ve yabancılar tarafından öğrenilen Atabaskan dilidir. Navaho dilini günümüzde toplam 148.530 kişi konuşmaktadır (1990 nüfus verilerine göre). Navaho halkı (Diné) İkinci Dünya Savaşı sırasında Navaho dilini temel alan şifreleme sistemi özellikle büyük başarı kazanmıştı.
Navaho dilinde metin örneği;
“Bila’ashda’ii t’áá ałtsoh yiník’ehgo bidizhchįh dóó aheełt’eego ílįįgo bee baahóchį’.”
(İnsanlar hak yönünden özgür ve eşit doğarlar, özgür ve eşit kalmaya devam ederler. – İnsan Hakları Evrensel Bildirisi)
Navaho dilinde sayılar;
[1] láa'ii [2] naaki [3] táá' [4] díí [5] 'ashdla' [6] hastáá
[7] tsosts'id [8] tseebíí [9] náhást'éí [10] neeznáá
Bati Apaçi Dili (Coyotero Apache)
Batı Apaçi Dili, Na-Dené Dil Ailesinin Güney Atabaskan (Apaçi) Grubunun Ova Apaçi alt grubuna girmektedir ve Çirikahua, Meskalero ile Navaho dilleriyle yakın ilişkilidir. Batı Apaçi toplumu Arizona, Ova Apaçileri Oklahoma’da günümüzde halen yerleşik yaşamaktadırlar. 1990’da Batı Apaçi Dilini 12693 kişi konuşmaktaydı (ABD nüfus verilerine göre).
Batı Apaçiler, Birleşik Devletlerin Arizona Eyaleti’nde bulunan San Carlos ve Fort Apache rezervasyonlarında yaşamaktadır. Batı Apaçi dilinin ayırt edilen beş lehçesi bulunur; San Carlos, White Mountain, Cibecue, Güney Tonto ve Kuzey Tonto.
Batı Apaçi dili hakkında kaleme alınan en eski araştırma San Carlos lehçesini ele alan Goddard tarafından 1919’da yapılmıştır. Batı Apaçi Dilinde, birçok çekim eki bulunur. Bunların çok azı son ekken, birçoğu ön ektir. Bu eklerin sayısı ve işlevi çeşitlilik arz eder. Ekler ulandıkları kökü de değişime uğratmaz;
dah- (hemen üzerinde) “dahsindaa” (sen oturdun -bir nesne üzerine)
did- (tekrarlama) “ch’idli dididiaago” (dedikodu edip duruyorlar)
ha- (üstünde, dışında) “hadałizhchiiní” (döl, çoluk çocuk)
hi- (devamlılık) “hidaago” (yaşamaya başlamak)
łe- (zaman belirtir) “táádn łedihik’ęęzyú” (üç saat sonra)
łeh- (toprakla ilgili) “łehdabistįį” (onu toprağa verdiler, gömdüler)
k’e’- (süreğen durum) “k’e’eshcįį” (bu yazılıdır)
Batı Apaçi dilinde, fiil çekiminde sadece geçişli, geçişsiz oluşu, öznesi ya da çatısı değil, yöneldiği nesne de önem kazanır. Eğilip bir şeyi yerden almak fiili (náidn-) Batı Apaçi dilinde başka bir çekiminde yerden alınan bir elbiseyse, başka türlü bir son ek kullanımıyla karşımıza çıkmaktadır. Bu tür eklerin on bir başlıkta toplanabilir ve varyasyonlarıyla sayıları kırk yediye dek çıkmaktadır;
“Tł’ooł náidla” (Halatı yerden eğilip aldı)
“Tséé náidn’ąą” (Taşı eğilip aldı)
“Naltsoos ląągo náidndil” (Yerden birçok kitabı eğilip aldı)
Apaçi dilinde anlatı örneği;
“'Iłk'ide ą, kee yá'édįná'a. 'Ákoo Tł'ízhe hooghéí dá'áíná bike' 'óliná'a. 'Ákoo Tł'ízheí gotál yiis'e ąná'a. 'Ákoo Mai'áee híłghoná'a. Gotál jiis’e ąí 'áee, Mai tsíbąąee naaná'azhishná'a. 'Ákoo bitseeí tsínáiłgoná'a.”
(Çok önceleri, ateş yoktu. Sadece sineklere ateş adı verilmişti. Sinekler bir tören yaptığında, kızıl kurt oraya geldi. Bu yerde onlar da bir tören düzenledi, kızıl kurt ateşin kıyısı boyunca bütün bu sahada dans etti ve kuyruğuyla sürekli ateşi dürttü)
Apaçi dilinde sayılar;
[1] dalaá [2] naki [3] táági [4] díghí’ì [5] ashdla’i [6] gostáń
[7] gost’igi [8] tsebíí [9] ńgóst’áí [10] goneznáń
Hikariya-Apaçi Dili (Jicarilla)
Bu isim Meksika İspanyolca’sında “küçük sepet” anlamına gelen jicarilla sözcüğünden gelmektedir. Hikariya Apaçileri dillerine, Abáachii Miizaa derler. Bu halk, Birleşik Devletlerde Oklahoma, New Meksiko ve Colorado’da yaşamaktadır. Hikariya Dilini günümüzde 812 kişi konuşmaktadır (1990 ABD nüfus verilerine göre).
Hikariya dilinde metin örneği;
“Shíí Rita shíízhii. Lósii’yé shii’deeshchíí shíí á’ee néésai. Shiika’éé na’iizii’íí nahiikéyaa’íí miiná’iisdzo’íí éí yaa shishíí. Shii’máá éí gé koghá’yé sidá nahaa daashishíí. Shiidádéé naakii. Dáłaa’é éí édii. Dáłaa’é éí dá aada’é miigha. Shiishdázha dáłánéé. Ałtso nada’iizii. Łe’ dá á’ee Lósii’ee daamigha. Isgwéela’yé naséyá, éí Lósii’ee naséyá dá áństs’íísédá. Łe’gó Santa Fe’yé dáłaa’é hai shee goslíí á’ee. Łe’gó Ináaso’yé éí kái’ii hai shee goslíí....”
(Benim adım Rita. Dulce’de doğdum ve büyüdüm. Babam toprağımıza çalışarak özen gösterirdi. Annem bizimle ilgilenmek için evde kaldı. İki kızkardeşim vardı. Onlardan biri öldü. Diğerleri buradan uzakta yaşıyor. Yaşı benden küçük birçok kız kardeşim var. Hepsi de çalışıyor. Bazıları Dulce’de yaşıyor. Daha genç olduğum zamanlarda, Dulce’de okula gittim. Sonra bir süreliğine Santa Fe’de yaşadım. Daha sonra üç yıl Ignacio’da yaşadım...)
Hikariya dilinde sayılar;
[1] hlá-ĭ [2] ná-kĭ [3] ká-i [4] dín-ĭ
[5] âsh-tlê [6] kus-ku'n
[7] kus-tsĭt-i [8] tsá-bi
[9] nkus-tá-i [10] kú-nêz-ni
Çirikahua-Apaçi Dili (Chiricahua-Mescalero)Apaçi halkının en büyük göçebe grubunu oluşturan Çirikahualar, New Meksiko eyaleti yanında, Meksika’da isimlerini verdikleri bir eyalette yaşamaktadırlar. Çirikahualar bunun yanında kuzeybatı Meksika, Birleşik Devletlerin Oklahoma, Arizona ve New Meksiko eyaletlerinde yaşamaktadırlar. Bu dili günümüzde 1800 kişi konuşmaktadır (1977 nüfus verilerine göre).
Çirikahua dilinde sayılar;
[1] dáłèxhé [2] nàki [3] táxh [4] díxh [5] naškláy [6] gòstá [7] kutzeddi [8] sapí [9] gostaddin [10] kunidznûn