Ülkede son üç yıldır Şaman Kültürü üzerine bir kıpırdanma söz konusu. Her moda olan konu gibi içinin boşaltılıp tahnit edilip sergilenmesi de tabiî ki kaçınılmaz. Ama bu konunun büyüsü ile haşır neşir olanlar cephesi olarak içimiz acıyor. Anlaşıldığı üzere Şaman Kültürler ve müzikleri hakkında birkaç şey yazmak istediğim için bu yazıyı kaleme alıyorum...
Yıllardır müzik zevkimizi belirleyen bir piyasanın içinde, sanki şuurla yolumuzu buluyor gibi davranıyoruz; ama turistiz itiraf edelim. Müzik endüstrisi izin verdiği sesleri salıveriyor ve biz de onlar içinden tercihlerimizi yapıyoruz; ve ah ne yazık bunlar hep sanmalar, sanmalar sadece…
Peter Gabriel, Genesis ile yollarını ayırdığı eşsiz müzik hayatına bir prodüktör olarak devam etmeye karar aldığında, aynı Eno ve MacLauren gibi halk müziklerinin ve yerel popüler müziklerin peşine düşmüştü. Onu, Küba’ya götüren serüven, yavaş yavaş dünyanın her yerinden yerel müzisyenleri küresel anlamda tanıtma misyonuna dönüştü. Dünya iletişim teknolojileri ile küçülüyor ve Batı’daki oralarda ne var merak ediyordu. Sonuç itibariyle bu yeni pazar, yeni bir gelir kaynağı demekti. Sessiz sedasız World Music piyasası doğmuş oldu.
Batı, özellikle Vedanta Külliyatının Viktoria İngiltere’sinin kof maneviyatına bomba gibi düştüğü o hummalı çeviri faaliyetleriyle tarihin bazı dönemlerinde hep Doğu’nun Bilgeliğini sömürdü. Çin ve Hindistan son derece iyi menbalardı. Ama sonuna dek kurutuldular. Fransız Romantizminin yücelttiği Soylu Vahşi imajı, World Music ve yeni manevi eğilimlerle tekrar hortlatıldı. Yeni Dünya’nın keşfinde teşhir hayvanları gibi Avrupa’ya taşınan Amerikan Yerlileri, bu defa kültür babından bir yağmaya maruz kaldı. Eşzamanlı bir şekilde Rumi, Tasavvuf, Taoculuk da aynı Şamanizm gibi yağmalanmış, günün modasına kurban verilmişti. Ve sonunda Asya Şamanizm’ine sıra geldi…
Blues gitaristi Paul Pena, Rus Federasyonuna bağlı Tannı Tuva Özerk Cumhuriyeti’nde, bir yerel bir sanatçı olan gırtlak şarkıcısı Kongar-ol Ondar bulmasıyla küresel düzeyde Tuva’ya ilgi uyandı. Tannı Tuva, Moğolistan’ın hemen kuzeyinde yüzyıl öncesine kadar Çin toprağı olan bir tayga yani dağlık orman bölgesi. Tuva’lar kültür olarak Tibet Budizm’i ve Moğol kültürünün etkisinde kalmış bir Ural-Altay Halklarının Türk kolundan... Diğer Kamlık inancındaki Türki halklardan farklı olarak burada Budizm ve Şamanlık yan yana çok az karışmış olarak bulunmakta.
Şamanizm dediğimizde önce bu kavramı anlamakta yarar görüyorum. Şamanizm, Şamanlık, Kamlık, Tengricilik gibi birçok başlık sanki aynıymış gibi yan yana zikrediliyor. Kafa karışıklığı da burada başlıyor. Ural-Altay halkları deyimini geniş ölçekte kullanmayı yeğlediğim için seçiyorum. Çünkü Türk ve ya Türki kelimesi sadece İslam Dinini kabul etmiş Ural-Altay halklarını anlatır bir etkiye sahip. Ayrıca bu başlık, bence, çok daha kapsamlı bir dilsel kültürel havuza işaret ediyor. Ve ne yazık ülkemde sağ tandanslı bir söylemin kısır tekrarcılığına da ortak olmak istemiyorum. Çünkü bu kültürleri, Roux’un sanmalarını doğru zannetmiş Gökalp’tan değil, bilimsel antropolojik verilerden ve ustalarım Radlof ve Eliade’den okuduğum için kendimi şanslı sayıyorum.
Şamanizm Ural-Altay, Kızılderili, Lapon, Eskimo, Endonezya, Okyanusya, Afrika ve daha nice bölgede rastlanan genel bir eğilimi anlatır; erginlenmiş ve toplumun kıyısında yaşayan şifa veren Büyücü-Hekim-Kahin’in atalar ve ruhlarla iletişim kurması, öz karizması çevresinde gelişmiş dini bir yaklaşımdır… Şamanlık veya Asya Şamanizm’i; aslında Asya ve Kutup bölgelerine özgü, esriyen ya da epilepsi krizi ile kendinden geçen bir Şaman’ın gök ve yer arasında yolculuk ettiği, kaba hatları ile birbirine benzeyen ama özelde nüanslar ile ayrılan halk dinidir. Kamlık ise bunun Ural-Altay halkları özellikle de Sayan-Altay bölgesindeki uygulamaların genel ismidir. Tengricilik ise Ural-Altay halklarının Türk kolu içindeki tarihten bu yana gelen Şamanlık özellikleri taşıyan ama sadece Türklere özgü olan halk dinidir. Görüldüğü üzere Şamanizm homojen değildir, yere, kültüre, uygulamalara ve tarihe göre değişimler sergiler. Ama vahşi kapitalizm ayrıntıları sevmez, basit başlıklar koyarak, slogancı bir tanıtım anlayışı ile pazarlamaktan hoşlanır; bu yüzden bu nüansları hiç önemsemez, ticaretine bakar…
Genel kavram olarak Şamanizm’in odağında tekinsiz bir kişi durur; Şaman... Ntxiv Neej, Curandero, Jigari, Abjiya, Böge, İdugan, Dukun, Mudang, Miko, Jhakri, Benandanti, Alignalghi, Brujo, Bruja, Yachay, Noaidi, Bakşı, Wu, Kam, Şaman… Ona ne derseniz deyin bu kişi topluma çok karışmayan, oluş olarak tuhaf, ruhlar ve atalarla konuşma yeteneğini çocuklukta bir çağrı olarak almış, erginlenerek toplumunun geçmişten gelen şifa ve varlık bilgisine ulaşmış kişidir. Mircae Eliade, Şamanizme dini esrime, kendinden geçme kültü deme eğilimdedir, yani Şaman kendinden geçerek, bilinç yitimi ile ruhlar âlemine yolculuk yapar. Neolitik Çağ’dan bu yana insanlığın bilinçaltında bu tekinsiz figür hep var olmuş; o ruhları yatıştırmış, bolluk bereket sağlamış, avda başarıyı garantilemiştir. Bu konuda ise araç edindiği şeyler; ritim ve müziktir. Bunu, Ural-Altay kavramları ile söylersek; davul ve yırlamak’tır.
Gelelim Şaman Müziğine; aslında böyle bir müzik var mıdır? Yok mudur? Bana sorarsanız Şaman Müziği denilen şey sadece onun rafta kolayca pazarlanması için uydurulmuş bir minare çalma kılıfıdır. Buna tam anlamıyla müzik diyemeyiz. Çünkü Şaman, sesleri bir amaç için örer, örgütler. Bunu doğaçlayarak yapar, yazılı bir müzik veya metin yoktur. Peki, Şaman veya onun Tatar ismi Bakşı’nın bir dansı var mıdır? Şaman bedensel hareketler yapar, ki bu sadece onun transa geçmesi içindir, bu işlevsel beden devinimine dans denilemez. Alışıla gelmiş dans veya müzik, Şamanizm muhitinde kendine bir karşılık bulamaz. Bulunduğunu savunanlar için ticari kaygının ne boyutta olduğuna bakmakta yarar vardır.
Ülkemde bazı manevi uygulamaları Bakşı Dansı, yok konserde Şaman Davulu çalıyor gibi tanıtmak ve pazarlamak en hafif ifade ile hakarettir. Çünkü her şeyden önce Kamlık, Şamanlık veya Tengricilik ne dersek diyelim, bu bir dindir. Siz hiçbir Yaşam Koçu’nun kişisel gelişim pespayeliği altında “Ben namaz sporu” yaptırtıyorum ilanını gördünüz mü? Ya da “Alevi semah dansı ile şifa buluyoruz” dediğini işittiniz mi? Bunun bundan ne farkı var? Farkı fiyatında mı? Sovyet Dönemi'nin gösteriye dönüştürdüğü, Glasnost sonrası ise içi boş turist eğlencesi haline getirilmiş bir şovun gerçek Kamlık ve Şamanizm olarak tanıtılmasına ne diyeceksiniz? Çünkü Buket Uzuner bile Şamanizm hakkında roman yazdı. Çünkü şimdilerde şu Şamanizm çok moda... Çünkü cehaletlerine bakmadan bundan nemalanmaya uğraşan bir sürü kişi türedi…
Şaman’ın sesi bir çağrı, gırtlak çalması o titreşim ile yardımcı ruhlarla birleşme, bedensel hareketleri bazı bası noktalarında uyarılma yaratıp esrimeye ulaşma, davulu ise bir yolculuk aracıdır. Bunun dışında iddialarda bulunanlar ya konunun ayran budalası ya da nemalanma sevdalısıdır. Kapitalizm eder karşılığı her sosyal hareketi, bilgiyi, maneviyatı ve hatta dini pazarlamaktan geri durmaz; bakınız Hippi kültürünün geldiği hale, bakınız son derece radikal Punk’a, bakınız şu sıralar Şamanizm’in ülkemde aldığı hallere.
Tanıdığım çok yaşlı bir Gorno Altay’lının çocuk saflığında gözlerinde bir pırıltı “ağaç kesilmez çünkü onlar toprak anamızın saçları” demesini, Saha-Yakut veya Hakas kökenli Kamlık inancından kişilerin doğa-beden uyumlu enerjilerini, muhteşem çalgı ve ses icralarını anımsıyorum, inanıyorum ki bunlar paha biçilmez deneyimlerdi. Bu deneyimi sizin de yaşayabileceğiniz bir konser sanırım bu yazı yayımlandığı sıralarda İstanbul’da da yaşanacak. Tuva’lı müthiş halk müziği topluluğu Huun Huur-tuu, 19 Nisan 2016, Le Havre, Fransa konserinden önce 16 Nisan 2016’da Borusan’da bir konser verecek, topluluk Almanya, Macaristan, İngiltere ve Avusturya’dan oluşan Avrupa Turnesinde İstanbul’da da duraksıyor. Overtone ve gırtlak şarkıcılığın belki de en pür örneği olan Huun Huur-tuu Türkiye’den özgür doğaçlama projesi Konjo iştirak edecek. Dünyanın her yerinde tayganın rüzgârı olan Huun Huur-tuu’ya tanıklık etme fırsatını umarım bulursunuz.
Huun Huur-tuu, Tannı Tuva’nın gırtlak şarkıcılığı türleri olan kargıra, sıgıt ve hömmei örnekleri sunacak, dombra, yaylı bir çalgı olan igil ve bir davul türü olan dungur da icra edecek. Şarkılar çeşitli halk şarkıları, bestelerden oluşan bir repertuarı seslendirecek; yani Tuva’lı Kam’ların algış’larına burada tanık olamayacağız maalesef. Basın bülteninde belirtildiği gibi Tuva’lılar göçebe bozkır insanları değil; yerleşikler, hem de Tannı Tuva’ya tayga yani dağ ormanları olan, kısaca dağlık bir coğrafya hakim. Algış ve Şaman Davulu ile icra edilir ama Huun Huur-tuu konserinde dungur denilen, asma davul kullanıyor. Şaman davulları tüm yazıda belirttiğim gibi bir çalgı değil, dinsel bir öğedir. Şaman davuluna çalgı demek, kilise çanı için perküsyon demekten farksızdır.
Huun Huur-tuu’ya, Tannı Tuva halk müziği örnekleri sergilenecek konserinde, özgür doğaçlama konusunda isimleri duyuran Konjo eşlik ediyor. Konjo, eşsiz sesi ile yıllardır takip ettiğimiz Sumru Ağıryürüyen, her zaman davulcudan öte sanatçı olarak tanımladığım sevgili Orçun Baştürk ve çağdaş müzikten caza icracı, besteci, kompozitör müthiş müzik adamı Şevket Akıncı’dan oluşuyor. Basın bülteninde de belirtilen, Konjo’nun izleyici ile kurduğu zihinsel iletişim en az Huun Huur-tuu kadar eşsiz olacağı su götürmez. Bu ilginç, iddialı geceyi kaçırmamanız dileğiyle…
Savaş Çağman, İstanbul 05.04.2016
Nefes Dergisi Sayı:39 Ankara 2016
